مديريت بحران در حوادث بيولوژيك و بيوتروريستي
مقدمه
بیوتروریسم عبارت از سوء استفاده از عوامل میکروبی یا فرآوردههای آنها یا به عبارت جامعتر، استفاده از عوامل بیولوژیک، به منظور ارعاب یا هلاک انسانها و نابودی دامها و گیاهان است.
جنگ افزار بیولوژیک عبارت است از وسیلهای که به منظور انتشار عمدی ارگانیسمهای مولد بیماری یا فرآوردههای آنها توسط غذا، آب، حشرات ناقل یا به صورت افشانه(آئروسل) به کار برده میشود.
جنگ بیولوژیک عبارت از استفاده از عوامل بیولوژیک، اعم از باکتریها، ویروسها، گیاهان، حیوانات و فرآوردههای آنها به منظور اهداف خصمانه است.
تاریخچه
استفاده از سلاح بیولوژیک به بیش از سیصد سال قبل از میلاد مسیح بر میگردد که رومیها چاههای اطراف شهر را توسط لاشههای حیوانات مرده آلوده میکردند تا سربازان دشمن از آنها نوشیده، بیمار و یا تلف شوند.
در سال 1344 میلادی در اثر پرتاب جسد افراد فوت شده به علت طاعون به داخل قلعه تاتارها تعداد زیادی از آنها قبل از هرگونه جنگی در اثر ابتلا به طاعون از بین رفتند.
ژاپن در جنگ جهانی دوم و شوروی سابق به هنگام محاصره شهر استالینگراد به وسیله آلمانها در سطح وسیعی از سلاحهای بیولوژیک استفاده کردند. در طی سالهای 1767-1754 در حمله فرانسویها به سرخ پوستان بومی آمریکا نیروهای انگلیسی با چهرهای بشر دوستانه به کمک سرخ پوستان بومی برخاسته، با اهدای ملحفه، دستمال و پارچههای آغشته به ویروس آبله به آنان عده کثیری را به کام بیماری و مرگ کشاندند.
مواد بیولوژیک
سه گروه عمده عوامل بیولوژیکی تحت عنوان تسلیحات ویروسی، باکتریایی و یا سمی مورد استفاده قرار میگیرند. رشد و نگهداری بیشتر عوامل بیولوژیکی بسیار دشوار میباشد. اکثر آنها به واسطه قرار گرفتن در معرض نور خورشید یا سایر عوامل زیست محیطی به سرعت تجزیه میشوند حال آنکه برخی دیگر نظیر میکروب سیاه زخم (آنتراکس) عمر طولانی دارند.
انتشار عوامل بیولوژیک
ذرات معلق در هوا: عوامل بیولوژیکی در هوا پخش شده و به شکل غبار رقیقی در میآیند که تا کیلومترها پراکنده میشوند. استنشاق این مواد باعث ایجاد بیماری در انسان میشود.
حیوانات: برخی بیماریها توسط حشرات و حیوانات مثل کک، مگس، موش، پشه و یا حیوانات اهلی منتشر میشوند.
آب و غذای آلوده: برخی سموم و ارگانیسمهای بیماریزا (پاتوژنیک) در ذخایر آب و غذا میمانند. بیشتر میکروبها ممکن است به واسطه پختن غذا یا با جوشاندن آب از بین بروند (با جوشاندن به مدت یک دقیقه میتوان بیشتر میکروبها را از بین برد، اما برخی دیگر از میکرو ارگانیزمها ممکن است به مدت زمان بیشتری نیاز داشته باشند).
انسان به انسان: انتشار برخی موارد عفونی و مسری از این طریق ممکن است. انسان همواره منبع مساعد عفونت برای انتقال بیماریهایی چون آبله، طاعون و ویروس لاسا میباشد.
مقابله با بیوتروریسم
هر عملیات بیوتروریسمی به راحتی میتواند به طور برقآسا به بحران ملی تبدیل شود. بنابراین در دفاع بیوتروریسم باید آماده رویارویی با یک بحران باشیم. مقابله با بحرانها از عهده یک یا دو سازمان معین خارج است. اگر چه سازمانهای پزشکی و نهادهای نظامی- انتظامی ستون اصلی دفاع بیوتروریسم را تشکیل میدهند ولی جهت مهار این امر مهم نیاز به همکاری وسیعتری میباشد.
مراحل برنامه دفاع در مقابل بیوتروریسم شامل مرحله قبل از بحران، حین بحران و پس از بحران میباشد. در این برنامه محورهای عمدهای هم چون آموزش، اطلاعرسانی و طب اورژانس، آزمایشگاههای تشخیص طبی، پیشگیری و بالاخره تحقیقات باید مد نظر قرار گیرند. به عبارتی محورهای عمده برنامه عبارتند از:
الف. آموزش
ب. پیشگیری
ج. کشف و تشخیص
د. امداد و درمان
ه. تحقیقات
الف) محور آموزش
آموزش دفاع بیولوژیک (و بیوتروریسم) نه تنها در برنامههای درسی دانشجویان پزشکی- پیراپزشکی بلکه برای صاحبان بسیاری از حرفههای دیگر و حتی مسؤولین و صاحب منصبان الزامی به نظر میرسد که شامل مراحل زیر میباشد:
1. آموزشهای عمومی
2. تربیت امدادرسانان پیشتاز
3. دورههای دفاع بیولوژیک برای دانشجویان پیراپزشکی (پرستاری، علوم آزمایشگاهی، بهداشت و غیره)
4. ارائه واحد درسی دفاع بیولوژیک برای دانشجویان پزشکی عمومی
5. تأسیس و راهاندازی بخش بیماریهای عفونی در بیمارستانهایی که آمادگی دارند
6. تشکیل دوره فوق لیسانس میکروبشناسی (با گرایش دفاع بیولوژیک)
ب) محور پیشگیری از تأثیر سلاحهای بیولوژی و بیوتروریسم
1. پیشبینی وسایل حفاظت فیزیکی در مقابل عوامل بیولوژیک: فراهم بودن وسایل پیشگیری فیزیکی مانند ماسکهای تنفسی (ضد بیولوژی)، لباسهای محافظت کننده و غیره.
2. توسعه برنامههای واکسیناسیون: باید برنامهها و پروژههای واکسنسازی را در سراسر کشور مورد تشویق و حمایت قرار داد تا در صورتی که روزی به یک نوع واکسن (مثلاً آبله) نیازمند شدیم قابل حصول باشد.
3. کموپروفیلاکسی (پیشگیری دارویی): یکی از وسایل مهمی که در پیشگیری از حملات بیولوژیک بسیار ضروری است، در دست داشتن برنامههای ویژه پروفیلاکسی (قبل از تماس- بعد از تماس) میباشد. برای این کار باید عناصر دارویی موجود در رژیمهای مختلف پروفیلاکسی مربوط به هر کدام از عوامل بیولوژیک مشهور بهصورت لیست تهیه شوند.
4. مراقبت از منابع آب: منابع و مخازن آب شرب و غیر شرب یکی از اهداف بسیار مهم سلاحهای بیولوژیک و بیوتروریسم میباشند.
5. نظارت بر تهیه کنندگان و توزیع کنندگان مواد غذایی و مراقبت از ذخایر غذایی: همواره موضوع ارسال شیرخشکها و گوشتهای آلوده را به کشورهای مصرف کننده میشنویم؛ بهعنوان مثال در چند سال اخیر جنون گاوی و یا تب برفکی از موضوعات بسیار مهم میباشد. بنابراین برای کلیه کارکنان ادارهها و سازمانهای ناظر بر مراکز تولید و توزیع مواد غذایی آموزشهای مناسب با حرفه خود از لحاظ (بیوتروریسم) ارایه گردد.
ج) کشف و تشخیص حمله بیولوژیک و بیوتروریسم
د) امداد و درمان مصدومین ناشی از سلاحهای بیولوژیکی
بخش قابل توجهی از هراس و نگرانی عموم مردم در هنگام بیوتروریسم با ملاحظه آمادگیهای زیر توسط سازمانهای مسؤول و به خصوص تشکلهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برطرف میشود.
1. پیشبینی آنتیبیوتیکهای مورد نیاز
2. پیشبینی شرایط لازم برای ایزولاسیون بیماران، یکی از خصوصیات مهم عوامل بیولوژیک، مسری بودن آنها است. به عبارت دیگر عوامل بیولوژیک پس از آن که در یک منطقه انتشار داده شوند به خودی خود و با انتقال مستقیم افراد مختلف را آلوده میکنند. با این اوضاع ایزولاسیون بیماران ناشی از عوامل بیولوژیک مهم و بسیار ضروری است.
3. برآورد میزان تختهای بیمارستانی مورد نیاز مصدومین بیولوژیکی
4. برآورد تجهیزات و اقلام غیر دارویی مورد نیاز مصدومین بیولوژیکی
ه) محور تحقیقات
با توجه به پراکندگی استعدادها و امکانات تحقیقات علوم پزشکی در کشور، در مرحله اول باید نیروهای پژوهشی کشور شناسایی و فعالیتهای زیر توسط آنان در راستای نیازهای دفاعی جهتدهی گردند.
1. ارزیابی تأثیر آنتیبیوتیکها
2. خواص پروفیلاکسی رژیم دارویی
3. حمایت از طرحها و تحقیقات واکسنسازی
4. ایجاد شبکه اعلام خطر
برنامه آمادگی در برابر پدیدههای بیوتروریستی در کشورهای پیشرفته بهصورت سالیانه تهیه شده و در اختیار مراکز بهداشتی درمانی گذاشته شده و هر سال مورد تجدید نظر قرار میگیرد. اساس برنامهریزی بر این مبنا استوار شده است که برنامههای هر منطقه توسط مسؤولین بهداشتی محلی تهیه شده و در مرکز، مورد نقد و بررسی قرار میگیرد تا پس از تأیید نهایی، بهصورت دستورالعمل اجرایی اعلام گردد.
اقدامات مورد نیاز
1. نخستین گام در تدارک چنین تسهیلاتی ایجاد ثبت و گزارشدهی سریع و به موقع است.در این راستا بایستی امکانات زیر فراهم گردد:
- امکانات گزارشدهی سریع
- امکانات تبادل سریع اطلاعات
- تهیه لیست تلفنهای ضروری (یا هر امکان ارتباطی دیگر)
2. تهیه لیست عوامل بیماریزایی که اولویت دارند، این عوامل توسطCDC آمریکا بر حسب اولویت به دو گروه تقسیم شدهاند که گروه اول شامل بیماریهایی مانند سیاه زخم، طاعون، آبله و بوتولیسم و گروه دوم شامل تبهای خونریزی دهنده ویروسی، آنسفالیتهای ویروسی- تولارمی، انتروتوکسین استافیلوکوک میباشند. بدیهی است هرکشوری میتواند اولویتهای خود را تعیین نماید.
3. کشف موارد: بیوتروریسم دلیلی ندارد که بهصورت یک رویداد پرسر و صدا ظاهر شود. بسیاری از موارد بیوتروریسم بدون سر و صدا و مخفی است. مردم بدون آن که اطلاع داشته باشند با یک عامل بیماریزا مواجه میشوند و همهگیری ناگهانی رخ میدهد و از قبل هیچگونه آگاهی نسبت به آن نداشتهاند.
انواع برخورد با رویداد بیوتروریستی
1. برخورد سندرمیک: پاسخ سریع به یک واقعه بیوتروریستی نیاز به شناسایی فوری آن دارد. بنابراین باید لیستی از سندرمهای پرخطر تهیه شود و به مراکز بهداشتی درمانی،کلینیکها و بیمارستانها اعلام شود تا به محض مواجهه با چنین مواردی سریعاً گزارش نمایند.
2. بررسی چهره اپیدمیولوژیک بیماریها: بعضی از بیماریها بهصورت بومی در یک منطقه یا یک کشور وجود دارند ولی ناگهان چهره آنان تغییر یافته و به یک چهره اپیدمیولوژیک تبدیل میگردند که در چنین مواقعی باید به فکر یک حادثه غیر عادی مثل بیوتروریسم بود.
اقدامات کنترل عفونت در مواجهه با بیماران
1. رعایت احتیاطات ایزولاسیون
2. شستوشوی دستها
3. استفاده از دستکش، ماسک، عینک محافظ صورت و گان
4. تعیین محل مناسب برای بستری کردن بیماران
5. حمل و نقل بیماران
6. تمیز کردن، ضد عفونی کردن و استریل نمودن ابزارها و محیط
7. رعایت مقررات ترخیص
8. مراقبتهای پس از مرگ.
جنبههای روانی بیوتروریسم
به دنبال حملههای بیوتروریسمی معمولاً ترس و واهمه شدیدی بر جامعه، بیماران، کارکنان بهداشتی و عموم مردم مستولی میشود. پاسخهای روانی مردم حادثه دیده ممکن است بهصورت وحشت، عصبانیت، نگرانیهای بیمورد در مورد عفونت، ترس از سرایت بیماری، خیالات واهی، جدا شدن از اجتماع و روی آوردن به کارهای غیر اخلاقی باشد. در چنین مواردی میبایست حتماً در مدیریت برنامه کمک از روانپزشکان، روانشناسان، مددکاران اجتماعی، روحانیون و گروههای داوطلب گنجانده شود.
کارکنان بهداشتی در مواجهه با بیوتروریسم باید از آگلاهی، خونسردی، اعتماد به نفس،توانایی برقراری ارتباطی مناسب و قدرت تحمل بالایی برخوردار باشند.
منابع
حاتمی، حسین. اپیدمیولوژی بالینی و کنترل بیماریهای مرتبط با بیوتروریسم. تهران: وزارت بهداشت درمان آموزش پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، مرکز مدیریت بیماریها، مرکز نشر صدا، 1381.
ما نه طرفدار تروریسم هستیم و نه از هیچ تروریستی حمایت می کنیم. ملت ایران از تروریست ها ضربه خورده و از آنها متنفر است